Συλλογή ανά θέμα

Θρησκευτικά θέματα

Τα θρησκευτικά θέματα είναι αναμφισβήτητα τα πολυπληθέστερα στην κερκυραϊκή τέχνη του 17ου και 18ου αιώνα. Η ανάγκη εικονογράφησης των ναών που κατασκευάζονται αυτήν την εποχή και η ανάγκη διακόσμησής τους, καθώς και η παρουσία στο νησί πολλών κρητικών ζωγράφων ορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται αυτή η θεματογραφική κατηγορία. Η μικρή ομάδα αγιογραφιών του 17ου και 18ου αιώνα της Δημοτικής Πινακοθήκης που προέρχονται από την εκκλησία του Α’ Δημοτικού Νεκροταφείου της Κέρκυρας είναι έργα που τεκμηριώνουν τη σταδιακή απομάκρυνση από τα εικονογραφικά πρότυπα της βυζαντινής τέχνης και δείχνουν την ενσωμάτωση τύπων από την ιταλική, και ειδικότερα την βενετσιάνικη, τέχνη της Αναγέννησης, του Μανιερισμού και του Μπαρόκ. Οι δημιουργίες των κρητικών ζωγράφων Μιχαήλ Δαμασκηνού και Εμμανουήλ Λαμπάρδου, η «Αποτομή του Προδρόμου» και ο «Λιθοβολισμός του Αγίου Στεφάνου» του πρώτου και το «Μη μου Άπτου» του δεύτερου είναι τα έργα αυτά που μαζί με άλλα επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τις επόμενες γενιές των κερκυραίων καλλιτεχνών. Αντίθετα το έργο «Οι Άγιοι Πέτρος και Παύλος», άγνωστου καλλιτέχνη, φαίνεται να συνεχίζει περισσότερο τη βυζαντινή παράδοση μένοντας προσκολλημένη στους τύπους της. Η «Βρεφοκρατούσα» του Χαράλαμπου Παχή, έργο του 19ου αιώνα, αποδεικνύει σε ποιο βαθμό η κερκυραϊκή ζωγραφική έχει απογαλακτισθεί από τη βυζαντινή παράδοση. Ο καλλιτέχνης δέχεται επιδράσεις από την ιταλική τέχνη και ενδιαφέρεται περισσότερο για την ακρίβεια του σχεδίου, την πλαστικότητα των όγκων και τη συνεργασία ψυχρών και θερμών χρωμάτων. Χωρίς αμφιβολία αυτά που επικρατούν είναι τα ιδεαλιστικά στοιχεία που τονίζουν την εσωτερικότητα των μορφών. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Γεώργιος Σαμαρτζής με έναν «Μυστικό Δείπνο», στον οποίο φαίνεται να επικρατούν στοιχεία που έχει επιβάλλει η ιταλική Αναγέννηση. Με τονισμένο τον ρόλο των αρχιτεκτονικών στοιχείων στην οργάνωση του χώρου, το πλούσιο χρώμα, τα συμβολικά στοιχεία, και τη μορφή του Χριστού στο κέντρο να κυριαρχεί, η παράσταση αποδεικνύει τη σχέση των κερκυραίων δημιουργών με τη δυτική τέχνη. Παρόμοια χαρακτηριστικά εμφανίζονται και στη «Σταύρωση» του Φίλιππου Μάκοτσι, έργο του 20ου αιώνα, στο οποίο εμφανίζονται ιδιαίτερα τονισμένοι τύποι του μανιερισμού. Έκκεντρη σύνθεση, δυναμικά διαγώνια θέματα, έντονες χειρονομίες των μορφών, δραματικό περιεχόμενο, σχεδόν αντιρρεαλιστικό χρώμα και πλούσια γεωμετρικά στοιχεία είναι τα χαρακτηριστικά που επικρατούν σε αυτή την προσπάθεια.

 Προσωπογραφία

Η σημαντικότερη θεματογραφική περιοχή μετά από αυτή των θρησκευτικών θεμάτων στο χώρο της Επτανησιακής τέχνης είναι η προσωπογραφία. Είναι η κατηγορία που σηματοδοτεί το ξεκίνημα της κοσμικής ζωγραφικής, και ταυτόχρονα δίνει τη δυνατότητα στους ζωγράφους να αποδεσμευτούν σε ένα βαθμό από τις παραγγελίες της εκκλησίας, να δοκιμαστούν σε νέους τρόπους έκφρασης και να απευθυνθούν σε μεγαλύτερο και διαφορετικό κοινό. Η ανάπτυξη της προσωπογραφίας στα Επτάνησα εξαρτάται από δύο γενικά παράγοντες: την επαφή των δημιουργών με την δυτική τέχνη και την ανάπτυξη στο χώρο των νησιών μίας αστικής τάξης, δίπλα σε αυτήν της αριστοκρατίας, που έχει στη διάθεση της τα οικονομικά μέσα αλλά και τη φιλοδοξία να παραγγείλει τις προσωπογραφίες των μελών των οικογενειών που ανήκουν σ’ αυτήν. Ο 18ος αιώνας είναι αυτός κατά τον οποίο θα επιβληθεί ουσιαστικά η προσωπογραφία στην επτανησιακή τέχνη. Στην ανάπτυξη της προσωπογραφίας, διαμορφώνονται σταδιακά ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία δίνουν και το στίγμα της ομοιογενούς έκφρασης. Πρώτο χαρακτηριστικό σημείο των προσπαθειών των κερκυραίων καλλιτεχνών είναι χωρίς αμφιβολία η προσκόλληση στη ρεαλιστική απόδοση των εικονιζόμενων προσώπων. Η απεικόνιση γίνεται πάντα με σεβασμό στην ακριβή αποτύπωση των επιμέρους φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών του προσώπου, ακόμη και όταν το πρόσωπο αυτό δεν διακρίνεται για την ομορφιά του. Έτσι ο κύριος στόχος για τους επτανήσιους δημιουργούς δεν είναι η ωραιοποιημένη εξωτερική εμφάνιση αλλά η εσωτερική αλήθεια των μορφών, δεν είναι η εξιδανίκευση των επιμέρους χαρακτηριστικών αλλά η πιστή περιγραφή, δεν είναι ο εξωραϊσμός του προσώπου αλλά η ψυχολογική διείσδυση σε αυτό. Τα εικονιζόμενα πρόσωπα διακρίνονται για την αυστηρότητα και την επισημότητά τους, στοιχεία που τονίζονται ακόμη περισσότερο από τη χρήση των χρωμάτων στη ζωγραφική επιφάνεια. Το βάθος, αποδοσμένο με σκούρα χρώματα και ακαθόριστο, σχεδόν ποτέ δεν συνοδεύεται από παραπληρωματικά θέματα. Σπάνια χρησιμοποιούνται παραπληρωματικά θέματα στα ενδύματα ή κοσμήματα, ώστε όλη η προσοχή να συγκεντρώνεται στο εικονιζόμενο πρόσωπο. Χαρακτηριστικά έργα αυτής της κατηγορίας ο αγνώστου καλλιτέχνη «Ανδρέας Μουστοξύδης», τα «Βασιλεύς Γεώργιος Α’» και «Βασίλισσα Όλγα» του Βικέντιου Μποκατσιάμπη καθώς και ο «Γεράσιμος Ασπιώτης» του Γεωργίου Σαμαρτζή. Στο πλούσιο χρώμα και τα ιδεαλιστικά στοιχεία βασίζεται η «προσωπογραφία νέας» του Περικλή Τσιριγώτη, ενώ από τη μεταφορά του κέντρου βάρους από την εξωτερική περιγραφή στην εσωτερική αλήθεια διακρίνονται η «Κεφαλή Επαίτη» της Αγγελικής Πανά και η «Προσωπογραφία του Camille Flammarion» του Τεν Φλωριά. Ιδιαίτερες επιδόσεις στην προσωπογραφία έχει και η Αγλαΐα Παπά με μια σειρά έργων της που διακρίνονται για τη διείσδυση στο εσωτερικό και την απόπειρα ψυχογράφησης των εικονιζόμενων.

Ιστορικά θέματα

Ενώ η νεοελληνική τέχνη μετά την Επανάσταση του 1821 έχει να επιδείξει μια πληθώρα έργων με θέματα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, οι καλλιτέχνες της Κέρκυρας φαίνεται να συγκινούνται ελάχιστα από τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Έτσι τέτοια θέματα εμφανίζονται σποραδικά κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και σε καμία περίπτωση δεν αποδεικνύουν μια συστηματική ενασχόληση με την θεματογραφική αυτή κατηγορία. Ελάχιστοι καλλιτέχνες ασχολούνται με αυτήν, γεγονός που πιθανότατα σχετίζεται και με τις διαφορετικές πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στην Κέρκυρα. Ο Σπυρίδων Προσαλέντης ζωγραφίζει ένα από τα πρώτα έργα της θεματογραφικής αυτής περιοχής, τον «Πολεμιστή του ‘21» μένοντας στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής ζωγραφικής και δίνοντας έμφαση στα εξωτερικά περιγραφικά στοιχεία, τις τονισμένες κινήσεις και τα κάπως βαριά χρώματα. Με τον τρόπο αυτό οδηγεί σε μια εξιδανίκευση της μορφής και στην ανάδειξη των ηρωικών χαρακτηριστικών της παράστασης, εκφράζοντας ταυτόχρονα και το ρομαντικό περιεχόμενο της σκηνής. Τις ιδεαλιστικές διατυπώσεις φαίνεται να ακολουθεί και ο Γεώργιος Μηνιάτης στο έργο του «Σουλιώτισσες». Με την αυστηρή σύνθεση, τον τονισμό των τυπικών και όχι των ειδικών χαρακτηριστικών των μορφών, το υποβλητικό χρώμα μεταφέρει το κέντρο βάρους από το ειδικό στο γενικό και αποτυπώνει τον αγώνα για την ελευθερία. Σημαντικότερο έργο της Πινακοθήκης με ιστορικό θέμα είναι η «Δολοφονία του Καποδίστρια», του Χαράλαμπου Παχή. Σ’ αυτό ο δημιουργός χρησιμοποιεί μια σειρά νέων στοιχείων για την κερκυραϊκή ζωγραφική. Στο έργο συνυπάρχουν με θαυμάσιο τρόπο ακρίβεια του σχεδίου και λαϊκότροπα στοιχεία, ενώ το χρώμα υποβάλλει και αυτό το τραγικό περιεχόμενο της παράστασης. Πρόκειται για μια πολυπρόσωπη παράσταση στην οποία έντονες χειρονομίες και ρεαλιστικά θέματα, αρχιτεκτονικά σύνολα και πιεστικός χώρος συνεργάζονται για να αποδώσουν το θέμα, για να καταγράψουν την ατμόσφαιρα του θανάτου, για να δώσουν μορφή στη συγκίνηση, για να τονίσουν την οργή για την πράξη.

Ηθογραφικά θέματα

Ηθογραφικό θέμα έρχεται να επιβληθεί στην ευρωπαϊκή ζωγραφική με το ρεύμα του ρεαλισμού. Αναπόφευκτη συνέπεια να ασχοληθούν με αυτή τη θεματογραφική κατηγορία και οι κερκυραίοι καλλιτέχνες του 19ου αιώνα. Το ηθογραφικό θέμα απομακρύνεται από τη λεγόμενη «μεγάλη ζωγραφική» των θρησκευτικών και μυθολογικών σκηνών του παρελθόντος και ασχολείται με το κοινό και γνωστό, το καθημερινό και κοντινό δίνοντας μορφές και θέματα της καθημερινής ζωής. Επιβάλλεται από σημαντικούς δημιουργούς στην κερκυραϊκή ζωγραφική από το τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα και συνεχίζει να παρουσιάζεται και κατά τον 20ο. Πρωτοπόροι στην ηθογραφική ζωγραφική οι Παύλος Προσαλέντης ο νεώτερος και Περικλής Τσιριγώτης. Και οι δύο με πολύχρονη εγκατάσταση στην Αίγυπτο φαίνεται ότι αντλούν συχνά τα θέματά τους από την ζωή εκεί.  Στα δύο θέματα με τίτλο «Άραβας Μουσικός» του Προσαλέντη έχουμε ουσιαστικά την επιβολή της ηθογραφικής σκηνής που σημαίνει τόσο την χρησιμοποίηση ενός ρεαλιστικού λεξιλογίου όσο και την ενασχόληση με κοινά καθημερινά θέματα. Σε αυτήν την κατεύθυνση ο δημιουργός δεν αρκείται μόνο στη φυσιογνωμική ομοιότητα των μουσικών αλλά προχωρεί ακόμη περισσότερο φτάνοντας σε μια καθαρά ψυχολογική ερμηνεία των μορφών. Στο έργο του διακρίνεται η σχεδιαστική του ευχέρεια και η χρωματική του ευαισθησία, η ελευθερία στο σχέδιο και τα ρέοντα περιγράμματα.. Στον κύκλο της ηθογραφίας κινείται και ο Περικλής Τσιριγώτης που με τον «Χαρτομάντη» του δίνει ένα πραγματικά εξαιρετικό έργο, στο οποίο κυριαρχούν τα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά των μορφών, η υποβλητική ατμόσφαιρα και η ψυχογράφηση των προσώπων. Σημαντικός δημιουργός και με πλήθος ηθογραφικών θεμάτων στο ενεργητικό του είναι και ο Γεώργιος Σαμαρτζής. Τα «Νυξ εν Κερκύρα», «Θηλασμός», «Μετά το λουτρό» και «Κουρδιστής του πιάνου» είναι από τα σημαντικότερα έργα της κερκυραϊκής ζωγραφικής των αρχών του 20ου αιώνα. Σε όλα τα παραπάνω αυτό που κάνει εντύπωση είναι οι μελετημένες συνθέσεις, η έντονη χρωματικότητα και η λεπτομερειακή απόδοση της καθημερινής ζωής που συνοδεύεται συχνά από ανεκδοτολογικά θέματα που πλουτίζουν το περιεχόμενο των έργων. Με το ηθογραφικό θέμα ασχολείται στη χαρακτική και ο Μάρκος Ζαβιτζιάνος κυρίως μέσα από την εικονογράφηση των βιβλίων του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, αφού το έργο του είχε ως κύρια σημεία από τη μία πλευρά τον ρεαλισμό με σαφείς προεκτάσεις κοινωνικής κριτικής και από την άλλη τη θέληση να δώσει ένα έργο που να απευθύνεται σε ευρύτερα στρώματα. Με την τεχνική της χαλκογραφίας, την οποία προτιμά, έχει τη δυνατότητα να αποτυπώσει με τη δύναμη του σχεδίου του και την καταγραφή των λεπτομερειών όλο το κλίμα της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων.

Τοπιογραφία

Με πλούσια παράδοση στον ευρωπαϊκό χώρο ήδη από τον 17ο αιώνα η τοπιογραφία θα αποτελέσει από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το κύριο πεδίο ενασχόλησης πολλών κερκυραίων καλλιτεχνών και θα δημιουργήσει μια παράδοση που θα διατηρηθεί και σε όλη τη διάρκεια του 20ου. Σημαντική παράμετρος αυτής της προτίμησης είναι και η σταδιακή επιβολή της τεχνικής της υδατογραφίας στην κερκυραϊκή τέχνη, που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στην αγγλική παρουσία. Αυτή έδωσε τη δυνατότητα στους κερκυραίους καλλιτέχνες να αποδώσουν την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα του κερκυραϊκού τοπίου, να εκμεταλλευτούν τη διαφάνεια των χρωμάτων και να δώσουν μερικές από τις πιο σημαντικές δημιουργίες τους. . Λάτρεις της τοπιογραφίας οι κερκυραίοι υδατογράφοι Άγγελος Γιαλλινάς και Σπυρίδων Σκαρβέλης χαρακτηρίζονται ακριβώς για την απόδοση της ιδιαίτερης ατμόσφαιρας της Κέρκυρας. Στο μεταίχμιο ανάμεσα στη ζωγραφική της υπαίθρου που έχει επιβληθεί από τη γαλλική ζωγραφική του 19ου αιώνα και σε ένα περιορισμένο ιμπρεσσιονιστικό ιδίωμα ενδιαφέρονται κυρίως για το ρόλο του φωτός στη ζωγραφική επιφάνεια. Δουλεύοντας με την μικρή χαρακτηριστική πινελιά δεν αποσυνθέτουν ολότελα τις φόρμες αλλά κατορθώνουν να δώσουν την εντύπωση του στιγμιαίου και του μεταβλητού και να αποδώσουν με εξαίρετο τρόπο τις μεταπτώσεις του φωτός. Έργα όπως τα «Μαρκάς», «Βράχια», «Κοπάδι» και «Δάσος» του Γιαλλινά αποδεικνύουν την ικανότητα του ζωγράφου να αποδίδει τον ιδιαίτερο ρόλο του φωτός. Στην ίδια κατεύθυνση βρίσκεται και το έργο του Σπυρίδωνα Σκαρβέλη, το οποίο κινείται στα όρια του ιμπρεσσιονισμού με τη μικρή χαρακτηριστική πινελιά, την κυριαρχία του φωτός και των χρωματικών διαβαθμίσεων. Από τις γαλλική τοπιογραφία του ρεαλισμού φαίνεται ότι επηρεάζεται και το έργο του Λυκούργου Κογεβίνα «Μυστράς», με την κυριαρχία της χρωματικής ευαισθησίας και την ανάδειξη της ιστορικής μνήμης του χώρου, ενώ αντίθετα στο «Τοπίο» του Περικλη Κόλλα είναι σαφείς οι εμπρεσιονιστικές επιδράσεις με την απόδοση του στιγμιαίου και του μεταβλητού. Ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον εμπρεσιονισμό ταλαντεύεται και ο Γεώργιος Σαμαρτζής όπως φαίνεται από το έργο του «Ανθισμένος Κάμπος» αλλά και άλλες προσπάθειες της ίδιας εποχής. Κατά τον 20ο αιώνα η ενασχόληση των κερκυραίων ζωγράφων με την τοπιογραφία παραμένει εντατική, συνεχίζοντας την παράδοση του προηγούμενου αιώνα. Με πιο παραδοσιακές φόρμες στη ζωγραφική του ο Στέφανος Τριβώλης, με τολμηρά ανοίγματα σε μια εξπρεσιονιστική γλώσσα ο Άγγελος Κόντης. Πιστός στην τοπιογραφία μένει και ο Νίκος Ζερβός με μια ζωγραφική υπαιθριστικών τάσεων που ενσωματώνει στοιχεία κυρίως από τη γαλλική παράδοση. Η καλλιτέχνης που πρώτη θα περάσει σε αφαιρετικές διατυπώσεις, όπως φαίνεται στα «Μετέωρα» είναι η Αγλαΐα Παπά, η οποία δίνει έργα που διακρίνονται για τον χρωματικό τους πλούτο, τη συνθετική στιβαρότητα και τον εσωτερικό τους ρυθμό. Η τοπιογραφία άσκησε ιδιαίτερη έλξη και στους κερκυραίους χαράκτες. Ο Λυκούργος Κογεβίνας με την τεχνική της χαλκογραφίας, η οποία του επιτρέπει να αναδείξει τα σχεδιαστικά στοιχεία του έργου του και την αφηγηματική δύναμη της εικόνας, δίνει τα «Τοπία της Αρχαίας Ελλάδας». Ο Νικόλαος Βεντούρας με τη δύναμη της γραμμής του, την αφαιρετική διάθεση, την εξπρεσιονιστική γλώσσα μετατρέπει το τοπίο σε εσωτερικό βίωμα και όραμα.